همنشینی صمیمانه کافه علم با دکتر الیکایی

به نام خدا

معرفی سخنران:

دکتر آمنه الیکائی دارای دکتری تخصصی میکروبیولوژی، گرایش ویروس شناسی از دانشگاه شهید بهشتی تهران وهمچنین عضو هیئت علمی، مدیرگروه میکروبیولوژی و پژوهشگر برتر دانشگاه الزهرا تهران هستند.

آنچه در این همنشینی مطرح شد:

معرفی کافه علم:

کافه علم با همکاری اتحاد زیست شناسان ایران با هدف ترویج علم به زبان ساده برای عموم مردم فعالیت خود را آغاز کرد. به همین منظور، طبق زمان؜بندی مشخص، همنشینی های صمیمانه علمی با موضوعات بحث برانگیز، در سراسر ایران عزیز برگزار خواهد شد. یکی از مهم ترین چالش های دنیای امروز، که چالش های متعدد دیگری را نیز به دنبال دارد، بحث واکسن و واکسیناسیون است.

تاریخچه ی پاندمیک ویروس ها و واکسن ها:

برای پی بردن به اهمیت واکسن،ابتدا باید دنیای بدون واکسن را تصور کنید. قدیمی ترین سند مبتنی بر وجود بیماری های عفونی در نقاشی های اهرام مصر است که تصویری از مردی با یک پای دفرمه و لاغر است که شلان شلان با عصا به سمت یکی از فراعنه‌ی مصر می؜‌رود تا پیش کشی ای را تقدیم کند اولین بیماری ای که نام برده شد آبله بود که در قاره های آسیا، آفریقا و خیلی از بومیان آمریکا پاندمیک شد. پادشاه چین از آبله، با روش مایع کوبی (تلقیح) ، مصون شده بود.

روش مایع کوبی:

مایع داخلی زخم های افراد آبله ای را خشک می؜‌کردند و سپس به پوست افراد سالم می‌زدند و یا افراد سالم آنرا تنفس میکردند. قابل ذکر است که این روش در آن زمان مرسوم نبوده است. افرادی که به ابله مبتلا می‌؜شدند ، کر و کور می؜‌شدند و یا ناراحتی های عصبی می؜گرفتند. در نهایت اگر خوش شانس بودند اسکارهایی روی صورتشان می؜ماند که به صورت آبله گون معروف بود.

بعد از آبله، در قرن 20 ویروس فلج اطفال پاندمی شد و به یک باره 57 میلیون نفر در جهان به آن مبتلا شدند و باعث شد که محققین به فکر حذف این ویروس بی‌افتند. علارغم اینکه تنها یک درصد از مبتلایان به این بیماری  فلج می شدند، تاثیرات این بیماری در دیدگاه جهانی گریبانگیر عظیمی از مردم می؜شد.

دانشمندان علاوه بر حذف این ویروس ، به راهکار های درمانی افراد مفلوج نیز فکر کردند. چون این ویروس به سیستم عصبی حمله می؜کرد و تنفس را هم دچار مشکل می؜کرد ، آنها یک دستگاه فلزی شبیه به تانکر  به نام شش های آهنی ساختند که بچه ها را به طوری که پا ها و سر بچه ها بیرون از دستگاه قرار می؜گرفت درون دستگاه قرار می؜دادند.

این شش های آهنی با مکش و فشار مداوم به بچه کمک می؜کرد تا نفس بکشد. بعد از آبله و فلج اطفال، در سال 1918، آنفولانزای اسپانیائی پاندمی شد.  این بیماری نرخ مرگ و میر بالایی داشت.چالش آنفولانزا همچنان ادامه دارد چون توانایی تغییر بالایی دارد و همچنین میتواند با شرایط محیط سازگار شود این موضوع باعث شده است تا دردسر های زیادی به همراه داشته باشد.

یادآور می؜شوم که در این دوره ها، حضور بیماری هایی نظیر؛ دیفتری، تیفوئید و وبا را نیز داشتیم. بعد از همه ی اینها ،در سال های 1980 تا1983 حضور ویروس HIV  را داشتیم  که در سال 1983 پی بردند عامل  این بیماری ویروس است و نوید تولید واکسن آن را دادند  که تاکنون بعد از گذشت 40 سال همچنان واکسنی بر علیه این ویروس تولید نشده است. سپس به ترتیب ویروس های ابولا و سارس در سال 2003 و بعد از آن،

مرس پاندمی شدند تا اینکه هم اکنون با پاندمی ویروس جدیدی از این خانواده به نام کرونا مواجه هستیم. همان طور که متوجه شدید به لطف واکسن است که الان همه ی ما سالم هستیم. واژه ی ایمنی ، لاتین است ، وبه این معناست که اگر برای بار اول چیزی را دید به خاطر می سپارد و برای بار دوم عکس العمل مناسب تر ، سریع تر و شدیدتر نشان می دهد.

یک مولکول از نمونه پاتوژن اصلی گرفته می؜شود و به بدن معرفی می؜شود تا در مرحله ی بعدی وقتی بدن با نمونه اصلی مواجه شد کاملا آماده به آن پاسخ دهد. این مولکول با اینکه به عامل اصلی شباهت دارد نباید بیماری زا باشد و باید به طور مناسب سیستم ایمنی را تحریک کند.

واکسن ها مدل های مختلفی دارد:

• inactivated : ویروس را به حدی که تغییر شکل زیاد نباشد می؜کشند.
• سم ویروس
• ویروس ضعیف شده
• نوترکیب

ادوارد جنربرای اولین بار زخم های آبله ی گاوی را به یک پسربچه تزریق کرد  و بعد اورا با آبله واقعی مواجه کرد تا ببیند آیا این پسربچه ،آبله می؜گیرد یا خیر. این گونه بود که واکسن را کشف کرد و آن را به دلیل اینکه گاو به زبان لاتین یعنی واکسین ، واکسن نامید.

بعد از تولید واکسن، جهان به سمت ریشه کنی آبله رفت تا اینکه در سال 1980  ریشه کنی آبله در علنی دنیا شد.  بعد از آبله، فلج اطفال نیز باید ریشه کن می؜شد. واکسن های فلج اطفال توسط آقایان سالک و ساوین تولید شده بودند و اعلام شد  که تا سال 2000 می؜توانیم فلج اطفال را ریشه کن کنیم ولی این تاریخ تا 2010 ،2018 و 2020 تمدید شدند و  به دلیل جنگ های مختلف که در دنیا وجود دارد هنوز ریشه کن نشده است. به طور مثال در کشور سوریه با اینکه سال ها بود که هیچ موردی از فلج اطفال گزارش نشده بود،  به دلیل جنگ، چند مورد گزارش شد. همین طور در کشورهایی نظیر افغانستان و چند کشور در آفریقا نیز چنین مواردی گزارش شدند.

علاوه بر واکسن های ویروسی ، واکسن های باکتریایی نیز تولید شده اند. همواره هنگامی که احساس کردیم  دنیا در برابر بیماری ای ایمن شده و واکسن را متوقف کردیم برگشت بیماری ها را مشاهده کردیم. این موضوع در مورد سرخک خیلی محسوس بود.

در مورد عوارض واکسن و خطاهایی که در تولید واکسن وجود دارد نیز صحبت شد. به طور مثال: در واکسن دیفتیری که سم غیر فعال شده ی دیفتیری بود بدلیل غیرفعال نکردن صحیح سم در هنگام تولید واکسن باعث مرگ کودکان شد. در واکسن فلج اطفال ،که ویروس توسط فرمالدهید غیرفعال می؜شد،  باعث ابتلای جمعیت قابل توجهی به فلج اطفال شد که باعث توقف واکسیناسیون برای چند سال شد.

استفاده بعضی افراد از سوزن های مشترک در واکسیناسیون باعث انتقال بیماری های ویروسی شده است. همه ی این ها باعث شد تا عوام فکر کنند که مقصر واکسیناسیون است. در قسمت بعدی همنشینی پرسش هایی از جانب حضار مطرح شد تا خانوم دکتر به آنها پاسخ دهند.

سوال: آیا حلال واکسن از نجاست است؟ آیا واکسیناسیون هوش افراد را تحت تاثیر قرار می؜دهد؟

پاسخ: واکسن هایی با پایه ی سلولی و پروتئینی ، حلالشان آب است به علاوه ی محیط های نمکی که به آنها  افزوده می؜شود  و اگر موادی در واکسن وجود داشته باشند که باعث آلرژن شوند، حذف می شوند. همه ی ما می؜دانیم که خون نجس است و عده ای از افراد به هنگام جراحی خون از دست می؜دهند و به خون احتیاج پیدا می؜کنند. اینجا این سوال مطرح می شود که آیا با تزریق خون به این افراد، تزریق نجاست صورت میگیرد؟  در صورتی که جان این افراد با تزریق خون نجات داده می؜شود.

برای فهمیدن این موضوع که آیا واکسیناسیون هوش افراد را تحت تاثیر قرار می؜دهد یا خیر می؜توانید از نخبگان ایرانی بپرسید آیا در کودکی واکسن زده اند یا خیر. یا کودکان را به دو دسته تقسیم کنید به عده ای واکسن نزنید و به عده ای دیگر واکسن بزنید و صبر کنید تا کودکان بزرگ بشوند  و هوش آنها را اندازه بگیرید و باهم مقایسه کنید ولی به ریسکش نمی ارزد. در قدیم از جیوه به عنوان نگهدارنده ی واکسن استفاده می؜شد هم اکنون تکنیک از های دیگری ، لیوفیلیزه، برای  نگهداری آن ها استفاده می؜شود.

واکسن ها به علت عوارضی که دارند خطرناک هستند

به طور مثال؛ در واکسن خوراکی فلج اطفال آقای ساوین، یک در دو و نیم میلیون نفر احتمال فلج شدن وجود دارد . این آمار آنقدر برای واکسن ساز ها مهم بود که دوباره هزینه کردند و واکسن غیر فعال شده ی سالک را ساختند و این واکسن را در کنار واکسن خوراکی تزریق می؜کنند تا اگر واکسن ساوین عوارض داشت، واکسن سالک بتواند از افراد محفاظت کند و از ابتلای افراد در همان مقیاس کم هم جلوگیری کند. بعد از این سوال خانوم دکتر سوالی را مطرح کردند تا حضار را به چالش بکشند:

برای ساخت و ارائه واکسن ، مراحل مختلفی باید طی شود. چند فاز مطرح است که حداقل آن ها سه فاز است.

البته این فازها بعد از اینکه روی حیوان آزمایشگاهی جواب بدهند ، مطرح می؜شوند . در هر فاز جمعیت های افراد مورد مطالعه ،تغییر می؜کند و از چند صد نفر به چند هزار نفر و سپس به چند ده هزار نفر می؜رسد  در انتهای فاز سوم ، اگر به پاسخ خوبی از واکسن رسیدیم به گروه های خاص مثل خانم های باردار و شیرده و یا مثلا به افرادی با سطح ایمنی ضعیف واکسن تزریق می؜شود. در دنیا تا کنون چند بار پیش آمده است که به خاطر شرایط فورس ماژور بودن بعد از طی کردن فاز اول و دوم ،

شروع به تزریق واکسن به جمعیت کردند در سال 1944، در مورد واکسن تیفویید، این اتفاق افتاد که البته جمعیت کثیری از مردم آمریکا به خصوص سربازان آمریکایی نجات پیدا کردند  حتی آقای پاستور  بعد از آزمایش موفقیت آمیز حیوانی، واکسن تولیدی اش را به یک پسربچه تزریق کرد  چون جواب گرفت تمام افراد آمریکایی به دلیل اینکه فرزندانشان به هاری مبتلا می؜شدند به فرانسه فرستادند تا واکسن هاری را بزنند. سوال اصلی این است :

 در شرایط فعلی کرونا که هنوز بعضی از واکسن ها فاز اول و دوم ویا سوم را طی نکرده اند و یا با جمعیت خیلی کمتر و در زمان خیلی کم طی کردند آیا حاضرید واکسنی را که هنوز فاز سوم را طی نکرده است بزنید؟ “بدون توجه به کشور سازنده و پلتفرم واکسن” جواب حضار از این قرار بود:

درشرایط کنونی حاضرم این مدل واکسن را بزنم تا اینکه بر اثر ابتلا به کرونا با شرایط سخت خدای نکرده فوت کنم.  من به دلیل اینکه شرایطش دوسر برد است حاضرم واکسن را بزنم چون هم احتمال دارد ایمن شوم و زنده بماند یا اگر بر اثر تزریق واکسن فوت کنم شهید علم محسوب می؜شوم.

سوال: آیا معتادان کرونا نمی؜گیرند؟

جواب: فرد معتاد به شیشه داشتیم که بر اثر ابتلا به کرونا فوت کرد.  چون آسیب اصلی  به بدنش وارد شده بود و فقط نیاز به  جرقه ای بود تا فرد معتاد فوت کند.

این که ما خبری از معتادان نداریم به این دلیل است که علت مرگ آنها تشخیص داده نمی؜شود.

• با در نظر گرفتن اینکه ایمنی همه ی واکسن ها 100 درصد نیست و همچنین من در سن های ریسکی نیستم ،
• این ریسک را میپذیرم و واکسن را می؜زنم ولی اگر در سن بالاتری بودم و همچنین وابستگی و مسئولیتهایی داشتم این ریسک را نمی؜پذیرفتم و سعی می؜کردم بجای تزریق این واکسن، پروتکل ها را رعایت کنم.

سوال: آیا این واکسن عارضه ای دارد؟

جواب: ما هیچ دارو و واکسن بدون عارضه ای در دنیا نداریم ولی اینکه این عارضه چقدر و چگونه باشد و برای  چه کسانی باشد مطرح هست الان حتی مصرف ویتامین Dو روی نیز عوارض دارد.

چون عوارض واکسن کمتر از ابتلا به بیماری است من ترجیح می؜دهم واکسن بزنم. به دلیل مبتلا بودن به بیماری زمینه ای ترجیح می؜دهم واکسن مورد تایید مراکز مربوطه قرار بگیرد و سپس واکسیناسیون را انجام دهم. اگربه این بیماری مبتلا نبودم ، این ریسک را می؜پذیرفتم و واکسیناسیون را انجام می؜دادم. با توجه به آگاهی ای که در رابطه با ابتلای شدیدتر به این ویروس دارم ترجیح می دهم پروتکل را رعایت کنم. چون من قبلا به این بیماری مبتلا شده ام و این بیماری را طی کرده ام مطمئنم دارای HLA بدون دردسر هستمپس این مدل واکسن را تزریق نمی؜کنم.

دوست داشتم بر اساس دیتاهای واکسن ها، واکسن بزنم ولی چون نمی؜شود به دیتا ها اطمینان کرد و اینکه عوارضبدی را در رابطه با واکسن ها شنیده ام اگر مجبور نبودم واکسن نمی؜زدم ولی چون می؜دانم دانشجو هستم و کار دارم ترجیح می؜دهم واکسنی که روی آن بر اساس پلتفرم و کشور سازنده اش تحقیق کرده ام و می دانم عوارض کمتری دارد را بزنم.

سوال: می دانیم که دوز دوم واکسن ها یا دیر تزریق می؜شود و یا اصلا وجود ندارد آیا این برای افراد مشکل ساز نمی؜شود؟

جواب: تا یک هفته یا چند روز بیشتر، براساس دامنه ی تزریق دوز دوم، مشکلی را پیش نمی؜آورد. به ازای هر ماه ،چند روز تاخیردر دوز دوم مشکلی ایجاد نمی؜کند ولی اگر به چند هفته یا چند ماه برسد ایمنی کاهش پیدا می؜کند به حدی که احتمال دارد به دوز سوم نیازمند شوید و در صورت عدم وجود واکسن برای دوز دوم ، از همان پلتفرم می شود برای دوز دوم استفاده کرد. مثلا اگر دوز اول از پلتفرم غیرفعال شده بود بهتر است برای دوز دوم هم از همان پلتفرم استفاده کنید  حتی اگر هم این موضوع رعایت نشود ،ایمنی ایجاد می؜شود. داشتیم افرادی را که دوز اول آسترازنکا تزریق کردند و در دوز دوم ، فایزر زدند و ایمنی ایجاد شد.

سوال:آیا دیتا های واکسن ها در اختیارمان قرار می؜گیرند ؟

جواب: در هیچ واکسنی دیتاها را در اختیار عموم قرار نمی؜دهد. تنها واکسنی که دیتا هایش را در اختیار عموم قرار داد و هیچ انحصاری برای واکسن قائل نشد واکسن آقای سالک بود.

در واکسن ها فقط یک شمای کلی را در اختیار عموم قرار می؜دهند و جزئیات را منتشر نمی؜کنند  و این امرکاملا طبیعی است زیرا بحث منافع شرکت سازنده واکسن مطرح می؜شود. برای مثال در مورد واکسن اسپوتنیک خیلی از کشورها در حال تزریق واکسن بودند و حتی عده کثیری نیز تزریق کرده بودند که مقاله اش به چاپ رسید.